مسجد جامع هرات یا مسجد جمعه هرات از مسجدهای کهن و با معماری باارزش در شهر هرات است که بیشتر گسترش آن در دوره ی طلایی عهد تیموریان بوده است. این مسجد را سلطان غیاث الدین غوری در سال ۵۹۷ ق. طرح ریزی نمود اما موفق به تکمیل آن نشد. جسد وی در سال ۱۲۰۲ میلادی در زیر گنبد در عقب ایوان شمالی مسجد مدفون گردیده است.

تنها بخش کوچکی از مسجد عهد غوریان در درب ورودی جنوبی باقی مانده است. تزیینات دورهٔ غوری بعدها زیر کار تزیین دورهٔ تیموریان که مسجد را به ذوق و سلیقهٔ خود تزیین نمودند مخفی ماند که در سال در سال ۱۹۶۴ کارشناسان آن را بازیابی نمودند. اما در اثر مرور زمان بخش زیادی از کار پر مصرف تیموریان نیز از میان رفت که در نوسازی هایی که در سال ۱۳۲۲ شمسی روی مسجد انجام گرفت بخشی از آن بازسازی شد. در عهد تیموریان پایتخت در هرات واقع گردیده بود. تیموریان با جلب هنرمندان، معماران، فیلسوفان و شعرا به دربار خود رهبری نهضت فرهنگی را بدست گرفتند که از دوره‌های پردرخشش تاریخ هرات می‌باشد.  شاهرخ و همسرش گوهرشاد از پیشتازان دورهٔ اول عصر تیموری به شمار می‌روند. حکومت سلطان حسین بایقرا از سال ۱۴۶۸ الی ۱۵۰۶ میلادی اوج دورهٔ طلایی تیموریان به شمار می‌رود

مسجد جامع بزرگ شهر هرات پنجمین مسجد جامع بزرگ در جهان می باشد این مسجد جامع بیش از ۱۴۰۰ سال قدمت دارد و مساحت آن به ۴۶۷۶۰ متر مربع می رسد.

مسجد جامع بزرگ هرات از جمله آثار تاریخی افغانستان می باشد. این بنای زیبا و شگفت انگیز در طول چندین هزار سال قبل از اسلام عبادتگاه آریائی های یکتا پرست بوده  است. در سال ۲۹ هجری بعد از گرایش مردم هرات به دین اسلام، این معبد بزرگ به مسجد مسلمانان مبدل گشت

آقای ایام الدین اجمل می گوید: این مسجد قبل از اسلام نیز در قالب یک معبد در همین مکان وجود داشت. البته خیلی کوچکتر از حالا و به شکل چوبی آن؛ "مسجد جامع بزرگ شهرهرات قبل از اسلام در همین ساحۀ ساختمان موجود بوده که قدامت آن به سه هزار قبل از امروز می رسد که قبلا یک ساختمان کوچک چوبی بوده در طول تاریخ معبد آریای یکتا پرست بوده درسال بیست ونه هجری قمری وقتی که دین اسلام وسعت پیدا می کند در خراسان و هرات این ساختمان چوبی تزیین کاری که است قبلا معبد بوده و بعدا به مسجد مسلمانان تبدیل می شود که این ساختمان تاسال ۴۰۱۴ هجری قمری مسجد بوده اکثریت شخصیت های بزرگ جهان اسلام در این مسجد تدریس می کردند از آن جمله حضرت خواجه عبدالله انصاری و خواجه محمد تاکی. "

آقای اجمل می افزاید: مسجد جامع هرات در طول تاریخ فراز و فرود های زیادی را به خود دیده است. چندین بار تخریب و دوباره ساخته یا ترمیم شده است وی میگوید : درسال ۴۱۴ هجری قمری نیمی از مسجد که غالبا با چوب پوشیده شده و رنگ آمیزی شده بود در آتش سوخت ولی به همت خواجه محمد تاکی و همکاری مردم دوباره ترمیم گردید و حدود دوقرن بعد به اساس مشورت شیخ الاسلام فخرالدین رازی به دستور سلطان غیاث الدین غوری به شکل کنونی با استفاده از خشت پخته، تزئینات و کاشی های فیروزه ای بنا گردید که با مرگ سلطان، پسرش سلطان محمود بعضی ازکارهای باقی مانده از زمان پدرش را به اتمام رسانید.

بنا به اظهارات آقای اجمل، این مسجد تاریخی در زمینی به مساحت اضافه از ۴۶ هزارمترمربع اعمارگردیده که مشتمل بر ۴۶۰ گنبد، ۱۳۰ رواق،۴۴۴ فیل پایه، دوازده گلدسته، چهار ایوان، چهار دروازه، چهار کتیبه بزرگ مزین با آیاتی از قرآن، اشعار عرفانی عرفا و شاعران بزرگ، سه سراچه، یک منبر سنگی، کتابخانه (شامل چهار هزار جلد کتاب) و وضوخانه می باشد که در زیباترین محل شهرقدیم هرات موقعیت داشته و در یک زمان گنجایش بیش از یک صد هزار نمازگزار را دارد.

به گفته وی گلدسته‌های مسجد که برای رساندن صدای اذان به گوش مردم ساخته شده، بین ۱۷ تا ۳۶ متر ارتفاع،۷ تا ۱۰ متر قطر داشته راس هرکدام دارای هشت رواق بوده که بام شان با کاشی فیروزه ای تزیین یافته است.

وی می گوید: ساختمان فعلی مسجد جامع براساس معماری عصر تیموری ها بنا شده است و ترمیماتی هم که در این اواخر بر آن صورت گرفته با اسلوب و معماری عصر تیموری ها همخوانی دارد. "خود مسجد شباهت به ساختمان یا بناهای دورۀ تیموری ها دارد چون در دوره تیموری ها هنرهای زیادی در هرات رشد کرده بود که از آن جمله هنر معماری، ساختمان سازی در هرات رشد بسزای کرده بود. مهندس های مجرب در اینجا کار می کردند که خود ساختمان از جمله بناهای دوره تیموری است مساجد که بعدا در دوره تیموری ها و بابرهای هند ساخته شد در اکثر نقاط مختلف جهان از آن جمله در ایران، سمرقند، هند، شباهت زیادی با ساختمان مسجد جامع شریف و همچنان کاشی های که در مسجد جامع شریف دیده می شود خود هنرکاشی سازی یادگاری از دوره تیموری ها است کاشی هفت رنگی و کاشی معرق"

با توجه به روایات تاریخی، در سال ۷۰۷ هجری سلطان غیاث الدین کرت خرابی های را که با حمله مغول ها در سال ۸۱۸ هجری به مسجد رسیده بود تعمیر نموده و مدرسه یی بنام غیاثیه در شمال مسجد جامع ایجاد نمود. بیست و پنج سال بعد در زمان فرمانروایی ملک معزالدین کرت بعد ازافزودن تزئینات، خانقاهی برای صوفیان نیزساخته شد. صد سال بعد در دوران زمامداری شاهرخ میرزا (از شاهان تیموری) با استفاده از انکشاف و تکامل صنعت کاشی، معرق و خطاطی، رواق ها و دیوارهای مسجد به نقش و نگارهای رنگارنگ تزیین گردید.

در سال ۷۷۷ هجری در زمان ملک غیاث الدین آخرین ملک آل کرت از دارایی شخصی بنام علی بن محمد، دیگ برونزی زرکوب شامل بر هشت حصه ساخته شد که بعد از منبت کاری و نقش اندازی وقف مسجد جامع گردید. در عین زمان دیگ برنزی دیگری توسط هنرمندان هرات ساخته شد که اکنون در موزه ارمیتاژ شهر لیلینگراد روسیه نگهداری می شود و در قرن دهم هجری در زمان سلطان حسین بایقرا و وزیراو امیرعلی شیرنوایی، ایوان بزرگ مقصوره مجددا تعمیر و تمام جدارها و رواق های مسجد به ستون ها و سنگ های گرانبها آراسته شد.

آقای ولیشاه بهره رییس فرهنگ وجوانان ولایت هرات در زمینه تاریخ مسجد جامع هرات می گوید: درسال ۱۳۲۴ هجری به همت عبدالله خان ملکیار نایب الحکومه هرات، جاده های وسیع به اطراف و باغی به وسعت بیش از ۲۵ هزار متر مربع در سمت شرق مسجد ایجاد شد. "در زمان محروم عبدالله خان ملک یار در سال ۱۱۲۴ یک عصری تلقی کنیم که در حقیت هرات را می توانیم به معابد، مساجد، اماکن آبدات تاریخی قلمداد بکنیم و عبدالله خان ملک یار ضمن این که تمام اطراف مسجد و خانه های مردم را خریداری می کند به پارک و جاده ها تبدیل می سازد شما دید این گلدسته ها که است احیای هنرکاشی کاری است ضمن این که کاشی کاری از زمان غوری ها و تیموری ها در این جا بصورت ابتدایی بوده فراز و نشیب های تاریخ باعث شده که به رکود مواجه شود و عبدالله خان ملک یار در احیای مجدد این ارزش ها بخصوص هنر کاشی کاری واقعا عزم و همت فرهنگ دوستانه می کند و کارگاه کاشی کاری را که در سال ۱۳۲۴ شمسی در شهر هرات تاسیس می کند تا امروز پا برجا است هر روز ببینید که این ها نمونه کار دارند و نصب اماکن می کنند"

آقای بهره می گوید: مسجد جامع در گذشته تنها یک مکان برای عبادت و نماز گذاری نبود بلکه بزرگترین مدرسه علمی و دینی نیز در همین جا قرار داشت او می گوید: بزرگترین عالمان و روحانیون و عرفای آن زمان در این مسجد یا درس داده اند یا درس خوانده اند. آقای بهره گفت: هر چند این مسجد در طول تاریخ همیشه مورد ترمیم و بازسازی قرار گرفته ولی دو نقطه در این مسجد قدیمی ترین نقاط این آبده اند.

"اولین چیزی که بسیار حایز ارزش است و حفظ شده توسط پروژه بین المللی دروازه ورودی مسجد جامع شریف است که فعلا مسدود شده بخاطری که رفت وآمد نشود و قسمت بالای این مسجد پوش فلزی شده بخاطر جلوگیری از باد و باران، سرما و دومین چیزی که داریم ایوان مسجد جامع است که این از جمله عجیبه‌های هنر معماری حتا جهان است با این عظمت فکرکنیم در هشت صد سال قبل این کار، کاری بوده که از روی اخلاص شده است اگر چه در این خسارات یا ضررهای وارد شده مگر به همت دولت مردهای بعدی هرکس کوشش کرده و این دو نقطه از جمله جاه های بسیارتاریخی هرات است خانقای داریم بنام حضرت امیر سیدکلال، خواجه عبدالله احرار و محراب داریم بنام محراب حضرت جهانی. "